FAQ

FAQ (zbiór często zadawanych pytań i odpowiedzi na nie) powstało w oparciu o materiały pochodzące ze stron British Stammering Association i Stuttering Foundation. Są to przede wszystkim tłumaczenia.

Czym jest jąkanie

Jąkanie jest zaburzeniem, w którym mowa jest przerywana przez powtarzające się ruchy i nieruchome pozy mechanizmu mowy. Tym przerwaniom mogą towarzyszyć oznaki zmagania i napięcia. Jąkane zakłócenia mowy rozciągają się od łagodnych do uporczywych, jak również jąkanie może być bardzo zróżnicowane u osób. Na przykład u dzieci w wieku przedszkolnym jąkanie może pojawiać się i znikać na okres dni lub miesięcy. U starszych dzieci i dorosłych jąkanie może różnić się w zależności od kontekstu komunikacyjnego.
Źródło: Australian Stuttering Research Centre

Jąkanie jest neurologiczną, fizyczną dolegliwością, która generuje nieprzewidywalne, mimowolne, nieregularne przerwy w automatycznym, swobodnym przejściu od jednego dźwięku do kolejnego (lub z milczenia do dźwięku). Częstotliwość i intensywność tych zakłóceń są bardzo zmienne. Obecnie wiemy wystarczająco dużo, aby uznać, że jąkanie nie jest spowodowane po prostu emocjonalnymi i poznawczymi czynnikami. Wiemy również wystarczająco dużo, aby stwierdzić, że jąkanie jest wieloczynnikowym zaburzeniem. Jąkanie może zostać zaostrzone przez wiele różnych wyzwalaczy, wymieniając tylko kilka z nich: intensywność mowy, tempo mowy, zmęczenie, pobudzenie emocjonalne, zmiany hormonalne, zawiłość języka czy okoliczności społeczno-emocjonalne. Rozmówca może mieć jasny przepływ myśli i precyzyjne planowanie motoryczne, a mimo to doświadczać jąkanych zakłóceń.

Typowy system motoryczny mowy może zostać porównany do super szybkiego i zawiłego baletu (fałdy głosowe wykonują kilkaset ruchów na sekundę). I w tym tańcu każdy z układów artykulacyjnych musi wynikać z poprzedniego, podczas gdy w tym samym czasie musi on być przygotowany pod układ, który jest następny w kolejności. Fizyczny aspekt jąkania ujawnia się przez nieprzewidywalne zakłócenia w tym tańcu – pomimo że rozmówca „zna” dobrze ten taniec i mógł go wcześniej wykonywać dziesiątki tysięcy razy bez najmniejszego potknięcia. Określenia jak „wahania”, „powtórzenia”, „przedłużenia” służą do opisywania zachowań na powierzchni, które stanowią obserwowalne efekty fizycznego oblicza jąkania. Procent jąkanych sylab (%SS) jest miarą fizycznych aspektów jąkania znajdujących się na powierzchni.
Źródło: StutterBook

W przybliżeniu jąka się jedna osoba na sto. Być może myślisz, że większość z tych ludzi jąka się w taki sam sposób jak Ty, ale w rzeczywistości ludzie jąkają się na wiele różnych sposobów i termin „jąkanie” pokrywa szerokie spektrum zachowań. Ktoś może się blokować lub zacinać na pewnych słowach, ktoś inny powtarzać dźwięki, a jeszcze inni mogą się zarówno blokować, jak i powtarzać oraz jąkać jeszcze na wiele innych sposób.

Są ludzie, którzy boją się jąkać otwarcie i w rezultacie stosują mnóstwo sztuczek, aby „omijać” zająknięcia. Przykładowo zamieniają oni słowa, na których przeczuwają, że będą się jąkać i unikają sytuacji, w których w przeszłości pojawiały się trudności.

  • Zastanów się nad własną mową: zapewne zauważyłeś, że czasami jesteś płynny, być może, kiedy jesteś sam lub rozmawiasz ze znajomymi. Przy innych okazjach jąkasz się, i to być może jest częstsze, kiedy jesteś zmęczony, podekscytowany lub zestresowany. Twoje jąkanie może się nasilać, kiedy rozmawiasz z kimś postawionym wyżej od Ciebie lub przez telefon. Dlaczego jest tak, że czasami jesteś płynny, a innym razem się jąkasz?

Jąkanie najczęściej ma swój początek we wczesnym dzieciństwie, ok. 42 miesiąca życia (3,5 roku), ale wtedy byłeś bardzo mały i nie dokuczało Ci ono aż tak bardzo. Prawdopodobnie już jako nastolatek stałeś się bardziej świadomy swojej odmienności i zacząłeś zauważać, że nie mówisz w taki sposób jak Twoi rówieśnicy. Kiedy wzrastała świadomość zapewne chciałeś coś z tym zrobić. W tym samym czasie zacząłeś wykształcać odczucia i myśli dotyczące jąkania, związane z tym jak jąkanie wpływa na Ciebie jako osobę i co ludzie myślą o Tobie. Te uczucia i myśli pozostały, gdy wkroczyłeś w dorosłe życie. One również mogły „dorosnąć” czy się zmienić, ale nadal są częścią Twojego jąkania.

Przez lata prawdopodobnie używałeś wielu strategii, aby sprostać pewnym sytuacjom. Mogłeś dojść do wniosku, że najlepszym sposobem działania będzie mówienie mimo trudności; lub mogłeś zdecydować się na ukrywanie i unikanie jąkania, nawet jeśli oznacza to wstrzymywanie się od mówienia, kiedy chcesz to zrobić.

Niezależnie od tego w jaki sposób sobie radzisz, to Twoje uczucia i myśli są nieodłącznie powiązane z trudnościami związanymi z mową. Dlatego też, napinasz się instynktownie, kiedy wydaje Ci się, że w danej sytuacji Twoje jąkanie się uwidoczni, i to napięcie sprawia, że jąkasz się jeszcze bardziej.

Inni ludzie, nawet najbliżsi, mogą myśleć, że Twoje jąkanie jest związane wyłącznie z mową, jeszcze inni mogą nawet nie wiedzieć, że się jąkasz, ponieważ ukrywasz je tak dobrze. Bez względu na to co myślą inni, będziesz wiedział, że odpowiedź na pytanie „Czym jest jąkanie?” jest taka, że jest ono problemem z mową, ale także problemem negatywnych uczuć i myśli związanych z aktem mowy.
Źródło: British Stammering Association


Dlaczego się jąkamy?

Nie ma jednej odpowiedzi na to pytanie, ponieważ nie ma jednego wspólnego typu jąkania, czy jednego szczególnego rodzaju osób jąkających się.

Możesz myśleć, że jeśli tylko dowiesz się, dlaczego się jąkasz, to będziesz w stanie się wyleczyć. Jednakże, mało prawdopodobne jest znalezienie pojedynczej przyczyny odpowiedzialnej za całe jąkanie.

Rozważając czynniki wpływające na jąkanie, możesz dojść do wniosku, że cokolwiek mogłoby je powodować, to ta wiedza będzie niewielką pomocą, ponieważ przez te wiele lat, zdążyły się w Tobie dokonać znaczne zmiany.


Jakie są przyczyny jąkania?

Istnieje wiele teorii i popularnych wierzeń związanych z tym, jakie są przyczyny jąkania. Jednak pomimo poważnych badań naukowych prowadzonych od połowy dwudziestego wieku do dzisiaj, przyczyna jąkania pozostaje tajemnicą. Wszystko, co możemy obecnie powiedzieć to, jąkanie jest najprawdopodobniej spowodowane pewnymi problemami z przetwarzaniem neuronowym (aktywnością mózgu), które leży u podstaw produkcji mowy. Krótko mówiąc, jąkanie jest uważane za fizyczne zaburzenie i nie jest wywoływane psychologicznymi czynnikami takimi jak nerwowość lub stres, lub praktykami rodzicielskimi czy sposobem, w jaki rodzice komunikują się z dziećmi, kiedy są jeszcze małe. Niemniej jednak psychologiczne czynniki takie jak lęk lub stres mogą nasilać jąkanie. Jąkanie ma tendencję do bycia przekazywanym z pokolenia na pokolenie i powszechnie akceptowane jest to, że genetyka na swój udział w przyczynach jąkania. Jednak dokładny charakter dziedziczenia nie jest obecnie znany.
Źródło: Australian Stuttering Research Centre

Istnieją cztery czynniki, które najprawdopodobniej przyczyniają się do rozwoju jąkania: genetyka (w przybliżeniu 60% osób jąkających się ma w rodzinie inną osobę, która to robi); rozwój dziecka (dzieci z innymi problemami językowymi lub opóźnieniami w rozwoju są bardziej narażone na jąkanie); fizjologia układu nerwowego (ostatnie badania neurologiczne wykazały, że procesy językowe oraz związane z mową u ludzi jąkających, różnią się nieco od tych procesów u niejąkających się); dynamika rodziny (wysokie oczekiwania oraz szybkie tempo życia mogą przyczyniać się do rozwoju jąkania).

Jąkanie może pojawić się, kiedy będzie miała miejsce kombinacja tych czynników i przyczyny mogą być różne u różnych ludzi. Jest prawdopodobne, że to co powoduje jąkanie różni się od tego co sprawia, że jest ono kontynuowane lub pogarsza się.
Źródło: Stuttering Foundation


Jakie są proporcje jąkających się mężczyzn do kobiet? Skąd te różnice?

Mężczyźni jąkają się cztery razy częściej.
Niemal każdy problem dotyka częściej mężczyzn niż kobiet. Jest to prawdą biorąc pod uwagę zarówno choroby dziecięce, jak i problemy zdrowotne, które pojawiają się w podeszłym wieku. Nie inaczej jest z jąkaniem. Co więcej, mowa u chłopców rozwija się nieco wolniej.


Czy jąkanie jest spowodowane przez problemy emocjonalne lub psychiczne?

Dzieci oraz dorośli jąkający się nie są bardziej podatni na problemy emocjonalne i psychiczne niż dzieci i dorośli niejąkający się. Nie ma żadnych powodów, aby wierzyć, że trauma emocjonalna przyczyniła się do jąkania.


Jak dużo dzieci się jąka?

W przybliżeniu pięć procent wszystkich dzieci przechodzi okres jąkania, który trwa sześć miesięcy lub więcej. Trzy-czwarte wyzdrowieje w późniejszym dzieciństwie, pozostawiając tym samym ok. 1% z problemem długofalowym (trwałym). Najlepszym narzędziem zapobiegania jest wczesna interwencja.


Wpływ jąkania na życie codzienne

Jąkanie różnie wpływa na ludzi. Na przykład ktoś jąkający się tylko sporadycznie może doświadczać skrajnej frustracji i lęku związanego z mową, podczas gdy inna osoba, u które jąkanie jest bardziej nasilone może nie być ograniczana w takim zakresie. Jednak nie ma wątpliwości, że jąkanie koliduje z komunikacją zaraz po tym, jak się pojawia u dzieci w wieku przedszkolnym. Czasami dzieci pokazują oznaki frustracji ich jąkaniem wkrótce po początku. Częściej dzieci w wieku szkolnym zgłaszają uczucia wstydu związanego z jąkaniem podczas odpowiadania lub głośnego czytania na lekcji. Dorośli, których praca wymaga efektywnej komunikacji, mogą zauważyć, że jąkanie uniemożliwia im wykorzystanie potencjału zawodowego.

Jąkanie może kolidować z interakcjami społecznymi ludzi i może prowadzić do rozwinięcia się lęku społecznego. Lęk społeczny może poważnie wpływać na życie codzienne. Nawet poważniejsze jest to, że dorośli przychodzący do kliniki mowy w celu poszukiwania pomocy w radzeniu sobie z ich jąkaniem, są w znacznym stopniu narażeni na posiadanie stanu znanego jako fobia społeczna. Fobia społeczna jest wyniszczającym stanem psychiatrycznym obejmującym lęk społeczny. Wiąże się z wszechobecnym i przesadnym strachem przed upokorzeniem, skompromitowaniem i negatywnym ocenianiem w społecznych sytuacjach, szczególnie kiedy są oceniane. Osoby cierpiące z powodu fobii doświadczają skrajnego niepokoju w sytuacjach społecznych, społecznej izolacji i niepowodzeń w uczestniczeniu w normalnych relacjach zawodowych, społecznych i interpersonalnych.


Czy jest jakieś „lekarstwo” na jąkanie?

Niemal każdy, bez względu na nasilenie jąkania, w pewnym momencie swojego życia będzie chciał poznać odpowiedź na to pytanie. Jest to dosyć naturalne, biorąc pod uwagę to, że jest całe mnóstwo reklamujących się ośrodków, które twierdzą, że oferują lekarstwo na jąkanie, że wiedzą jak pozbyć się jąkania. Przez lekarstwo należy rozumieć dowolny środek: program, terapia, kurs, substancja, sposób, metoda, itp. Ponadto, jest to pytanie, które często siedzi w głowach ludzi, którzy mają jakieś doświadczenia z terapiami mowy, zapewne, kiedy byli dużo młodsi, ale nadal zmagają się z własną mową.

Niestety, nie ma żadnych dowodów na istnienie uniwersalnego sposobu na wyleczenie jąkania – inaczej mówiąc, nie ma podejścia, które działałoby na wszystkich, jak magiczna pigułka. Ta sytuacja nie powinna być specjalnie zaskakująca, biorąc pod uwagę to, że nadal nie znamy pełnej odpowiedzi na pytanie o przyczyny jąkania.

Natomiast pewnym jest, że jąkanie jest stanem bardzo złożonym z wieloma charakterystykami wpływającymi na poszczególne osoby w unikalny sposób. Podczas gdy dwóch jąkających się może na zewnątrz brzmieć podobnie, to czynniki wywołujące jąkanie, oraz ich reakcje na jąkanie (zarówno psychologiczne, jak i emocjonalne) mogą bardzo się różnić u tych osób. Wszystkie te aspekty są bardzo osobiste i sprawiają, że bardzo ważne jest branie pod uwagę indywidualnych potrzeb, rozważając jakikolwiek program terapeutyczny.

Ponadto, podczas gdy istnieją techniki, które mogą być niesamowicie pomocne, to wymagają one nieustannej praktyki, aby stały się skuteczne. Nie są one tym samym co „lekarstwo”, które jest charakteryzowane przez ludzi świadczących takie usługi, jako coś działającego na wszystkich i w każdej sytuacji. Ludzie, którzy deklarują, że dysponują lekiem na jąkanie, często żarliwie wierzą, że mają coś do zaoferowania. Nie sugerujemy, że ich motywy nie są szczere, ale wiemy, że te deklaracje są błędne i mylące. Stowarzyszenia takie jak BSA zalecają ostrożność w odniesieniu do takich kursów i nie publikują informacji o nich w swojej literaturze czy na stronie internetowej.

Co więcej, niestety brak jest fachowej literatury związanej z jąkaniem w języku polskim, dlatego skala niedoinformowania jest ogromna.


Jestem nowy i mam problemy z mową. Podejrzewam, że się jąkam. Co robić? Jak mogę przestać się jąkać?

Witaj na naszej stronie. Prawdopodobnie trafiłeś tu, ponieważ od czasu do czasu zmagasz się z mową. Mowę osób płynnych charakteryzuje to, że jest ona wytwarzana bez wysiłku, niemal automatycznie. Natomiast u nas jąkających, tak nie jest. Dlatego jeśli podejrzewasz u siebie jąkanie, to zapewne tak jest, tzn. jąkasz się. Jąkanie może przybierać różne formy: można się zacinać czy blokować, można powtarzać lub przeciągać dźwięki itd. Nie ma znaczenia to, czy dla osób z zewnątrz pozostajesz relatywnie płynny, ponieważ oznacza to tylko tyle, że rozwinąłeś u siebie strategie pozwalające skutecznie ukrywać jąkanie. Ważne jest wyłącznie to, jak ty się czujesz z własną mową.

Nie możemy powiedzieć ci, jak po prostu przestać się jąkać, ponieważ tego nie wiemy. Radzimy także omijać szerokim łukiem osoby, którym wydaje się, że posiadły taką wiedzę, lub które oferują pomoc w nauczeniu „płynnej mowy wolnej od zająknięć”. Faktem jest, że nie istnieje żadne narzędzie (terapia, technika, metoda, lek, itp.) stworzone przez człowieka, które pozwalałoby wyeliminować jąkanie. Inaczej mówiąc, nie ma lekarstwa na jąkanie.

Jednak na pewno nie jest tak, że jesteśmy bezradni. Wszyscy mamy możliwości, aby samodzielnie zrobić naprawdę wiele dobrego ze swoim jąkaniem, może nawet pozbyć się go całkowicie. Na tę chwilę najlepszą pomocą, jaką możemy zaoferować, są tłumaczenia książek:

  • Autoterapia jąkanie
  • Wskazówki dla jąkających się


Jeśli potrzebujesz kilku porad „na już”, oto one:

  • jeśli starasz się ukrywać własne jąkanie to przestań. Postaraj jąkać się otwarcie, nie powstrzymuj samego siebie, nie udawaj osoby płynnej, ponieważ w ten sposób tylko sobie szkodzisz. Większość z nas traktuje jąkanie jako coś hańbiącego, chociaż tak nie jest i takie myślenie jest błędne,
  • zaprzestań jakichkolwiek uników (np. zastępowania słów, wstawiania śmieciowych wkrętów i starterów, unikania trudnych rozmów czy sytuacji). Nawet jeśli obecnie pomagają one ukrywać twoje niepłynności, to musisz wiedzieć, że w przyszłości będą przyczyniać się do pogłębiania jąkania. Uniki to serce i dusza jąkania,
  • nie ulegaj presji czasu. Daj sobie chwilę, aby powiedzieć dokładnie to, co zaplanowałeś. Jeśli myślisz, że przyspieszając tempo swojej mowy, zdążysz wypowiedzieć wszystko, zanim pojawi się blok, to ulegasz wyłącznie złudzeniu. Nie ma powodu, aby gonić, przebijając się siłowo przez bloki,
  • daj sobie przyzwolenie na jąkanie. Nie ma nic bardziej destrukcyjnego niż usilne starania, aby mówić płynnie oraz ciągłe rozpamiętywanie własnych słownych wpadek. Jąkasz się i masz prawo to robić bez względu na to, co myślą i mówią inni,
  • musisz odczulić się na własne zająknięcia. Negatywne odczucia pojawiające się w reakcji na zająknięcia prowadzą do pogarszania się jąkania,
  • podejmuj ryzyko, przełam się, mów mimo wszystko.


Jeśli czytając powyższe rady, odniosłeś wrażenie, że pokonanie jąkania jest zadaniem bardzo trudnym, to nie pomyliłeś się. Prawdopodobnie jest to największe wyzwanie, z jakim przyszło ci się zmierzyć w całym swoim życiu. Nie ma łatwej drogi do poradzenia sobie z jąkaniem. Właściwie to każdy z nas musi odnaleźć własną drogę. Powodzenia! Dasz radę, tylko musisz naprawdę tego chcieć, bardziej niż czegokolwiek wcześniej. Nawet najmniejsza część ciebie nie może się zawahać.


W takim razie co mogę zrobić ze swoim jąkaniem?

Naprawdę chcielibyśmy powiedzieć, że najlepszym wyjściem jest udanie się na leczenie do specjalisty i wskazać danego fachowca, ale nie możemy tego zrobić… Powodów jest wiele. Jednym z nich jest to, że nie jesteśmy w stanie zweryfikować, czy dany logopeda rzeczywiście specjalizuje się w leczeniu jąkania, czy tylko deklaruje, że tak jest. Inna sprawa, że uczelnie właściwie nie kształcą ludzi przygotowanych do kompleksowego leczeniem jąkania. Jeśli ktoś chce zdobyć rozległą wiedzę na ten temat, to zmuszony jest dokształcać się na własną rękę. Dodatkowym utrudnieniem jest to, że brakuje fachowej literatury związanej z jąkaniem dostępnej w języku polskim. Już nie wspominając o tym, że właściwie nie ma materiałów przygotowanych przez osoby, które doświadczyły tego problemu, czyli jąkających się.

Jednak w tym wszystkim najgorsze jest to, że wiele ośrodków deklaruje, że posiada „lekarstwo,” o którym jest mowa powyżej. Osoby te często mają takie wyobrażenie o terapiach przez nich oferowanych, ponieważ zwyczajnie są niedoinformowane, posiadają niewielką wiedzę nt. jąkania, dlatego wydaje im się, że poznali rozwiązanie.
Niestety wśród nich jest wielu, którzy traktują swoje ośrodki jako dochodowy biznes. Zwyczajnie wykorzystują naszą krzywdę, aby się wzbogacić. Stąd też niewyobrażalnie wysokie koszty ich turnusów, zestawiając je z przeciętnymi zarobkami w naszym kraju.

Nie możemy wskazać, które to ośrodki, ale zachodzi pewna regularność, która pomoże Ci odrzucić część z nich: im bardziej medialny ośrodek, tym większe ryzyko, że „terapeutom” zależy wyłącznie na zawartości Twojego portfela.

Z drugiej strony na pewno nie jest tak, że w kraju nie ma osób, które mogą Ci pomóc w załagodzeniu jąkania. Na pewno są, ale biorąc pod uwagę wymienione wyżej powody, wskazywanie takich osób byłoby niepotrzebnym ryzykiem. Dlatego też nie współpracujemy z żadnym ośrodkiem leczenia jąkania. Ta strona istnieje w celu pomocy osobom jąkającym się, a nie w celu reklamowania jedynej słusznej metody, terapii, sposobu itp., ponieważ taki nie istnieje, jak zostało napisane w poprzedniej odpowiedzi.

Natomiast tym, co możesz zrobić bez żadnego ryzyka, i co będzie z ogromną korzyścią dla Ciebie jest:

  • uczestniczenie w spotkaniach klubów J czy innych grup wsparcia dla jąkających się,
  • organizowanie własnych spotkań z użytkownikami Demostenesa i ogólnie osobami jąkającymi się
  • niektórym może pomóc nawet dzielenie się własnymi doświadczeniami w internecie, na forach takie jak to. Potwierdzeniem tego może być liczba historii naszych użytkowników, które pojawiły się na tej stronie. Jeśli nie masz możliwości spotykania się z innymi jąkającymi (np. nikt nie mieszka w pobliżu) to wciąż nic nie stoi na przeszkodzie, aby porozmawiać z takimi osobami wykorzystując nowe technologie i wideorozmowy za pośrednictwem programów Skype lub Google Talk. Michael Palin, pomimo że sam nigdy się nie jąkał, to doskonale wie, że „rozmawianie o jąkaniu, jest najważniejszym krokiem do poradzenia sobie z nim.”
  • dowiedzenie się jak najwięcej o jąkaniu. Ten etap jest kluczowy, aby poprawić komfort własnego życia. Należy przeczytać dosłownie wszystko co mamy pod ręką. Przyswojenie pewnych informacji często wymaga czasu, dlatego nie należy z góry odrzucać pomysłów, które w pierwszej chwili nie pokrywają się z naszymi dotychczasowymi obserwacjami lub intuicją. Kilka tłumaczeń możesz znaleźć na naszej stronie. Zapoznanie się z nimi może służyć jako dobry punkt startowy,
  • dysponując już jakąś wiedzą zdobytą wcześniej, spróbuj wykorzystać ją w praktyce. Wykorzystaj wszystkie „narzędzia” jakie posiadasz, wliczając umiejętność obserwacji i analizy, i postaraj się opracować coś z stylu własnej metody, dopasowanej do Twoich indywidualnych potrzeb. Spróbuj wszystkiego, to nic nie kosztuje. Nawet, jeśli po jakimś czasie dojdziesz do wniosku, że nie jesteś w stanie sam sobie poradzić i potrzebujesz pomocy specjalisty, to doświadczenia zdobyte w czasie tych eksperymentów z jąkaniem, okażą się nieocenione. Dzięki nim, kiedy już zdecydujesz się na terapię, będziesz w stanie efektywniej pracować ze swoim terapeutą, lub ewentualnie łatwiej będzie Ci podjąć decyzję, że nie jest on właściwą osobą i przez to stracisz mniej pieniędzy,
  • wreszcie, jeśli tylko masz możliwości to możesz napisać jakiś artykuł na naszą stronę lub coś przetłumaczyć. Wbrew pozorom nie jest to wyłącznie pomoc dla innych, ale przede wszystkim pomagasz w ten sposób sobie. Poświęcając swój czas, przykładowo coś tłumacząc, zgłębiasz temat nieporównywalnie bardziej niż tylko czytając lub słuchając kogoś. Tym samym „karmisz” własną podświadomość, dostarczasz jej nowych informacji wystarczająco długo, aby zostały one w pełni przyswojone. Ten etap wydaje się być koniecznym, jeśli chcesz rozszerzyć swoją lepszą, płynniejszą i wymagającą mniej wysiłku mowę, na sytuacje, których się nie spodziewasz, nad którymi nie masz pełnej kontroli.